Σώμα και «οδηγίες χρήσης»: Η λειτουργική αξία της ομορφιάς

Ακούω τις συζητήσεις σε μια ελληνική παραλία μεσούντος του καλοκαιριού: «Κοίτα πόσο καλά διατηρείται», «Έχει χαλάσει το σώμα του από πέρσι», «Τρέχω κάθε πρωί πέντε χιλιόμετρα», «Η σπανακόπιτα είναι απαράδεκτο φαγητό γιατί το ασβέστιο δεσμεύει το σίδηρο», «Πόσο κοστίζει η κοιλιοπλαστική; Πονάει;», «Το χειμώνα κάνω βάρη για την πλάτη και τα χέρια», «Δεν μπορεί να κάνει κάτι για την εμφάνισή της; Δεν χρειάζεται να φοράει αυτό το μαγιό», «Εγώ στα παιδιά δεν δίνω σνακ, παρά μόνο φρούτα», «Έχουμε κόψει το βραδινό», «Έκανα επιτέλους αποτρίχωση με λέιζερ και νιώθω άλλος άνθρωπος». Οι συζητήσεις για το σώμα, για την εμφάνισή του και για τα διαθέσιμα εργαλεία και μεθόδους για τη μετατροπή ή βελτίωσή του μονοπωλούν το ενδιαφέρον στις περισσότερες συντροφιές γύρω μου, συντροφιές που αποτελούνται από ανθρώπους κάθε ηλικίας και διαφόρων κοινωνικών στρωμάτων.
Η κυριαρχία του ενδιαφέροντος για το σώμα και τις επεμβάσεις στην επιφάνειά του, γίνεται αντιληπτή και σε σχέση με την έννοια της «δουλειάς πάνω στο σώμα» (“body project”). Στηριζόμενη στη μη ολοκληρωμένη, συνεχώς διαστελλόμενη και αόριστη φύση του σώματος, η συνήθεια των δυτικών κυρίως κοινωνιών επικεντρώνεται στη «δουλειά πάνω στο σώμα» με την έννοια της διαρκούς προσπάθειας για διορθωτικές επεμβάσεις πάνω στο σώμα, της συνεχούς αναζήτησης της επόμενης σωματικής μετατροπής. Όλες αυτές οι προσπάθειες μεταθέτουν το κέντρο της προσοχής στο σώμα, ειδικά μάλιστα στην επιφάνεια του σώματος, με στόχο τη δημιουργία μιας σταθερής και βιώσιμης αίσθησης εαυτού (Gill, Henwood and McLean, 2005: 40). Οι επιφάνειες των σωμάτων, έτσι όπως λειτουργούν κι έτσι όπως χρησιμοποιούνται στις σύγχρονες κοινωνίες, έχουν χρεωθεί με «λειτουργίες ταυτότητας», αποτελούν ένα από τα μέσα που έχουν στη διάθεσή τους οι άνθρωποι για να μπορέσουν να καταλάβουν ένα χώρο ύπαρξης (ό.π.: 37).
Οι πολιτισμικές αντιλήψεις που επικρατούν την εκάστοτε ιστορική περίοδο διαμορφώνουν τον τρόπο προσέγγισης και κατανόησης του σώματος, αλλά, ταυτόχρονα, υπαγορεύουν και ενεργοποιούν κι ένα σύνολο πρακτικών κανόνων που θα πρέπει να εφαρμοστούν ώστε το σώμα να "εκπαιδευτεί" και να γίνει όσο το δυνατόν πιο "χρήσιμο" (δηλαδή πιο αποδεκτό) στις συγκεκριμένες συνθήκες (Bordo, 1993: 181). Στο σημερινό συμφραζόμενο το σώμα είναι πλήρως εμπορεύσιμο και προσαρμόσιμο μέσα από διάφορους τρόπους, όπως είναι οι επεμβάσεις στην επιφάνεια του σώματος, π.χ. το τατουάζ, το πίρσινγκ, η ακολουθία της μόδας αλλά και οι αισθητικές επεμβάσεις (Van Wolputte, 2004: 264). Όλες όμως αυτές οι επεμβατικές και διορθωτικές διαδικασίες εξυπηρετούν την κυρίαρχη ιδεολογία που προωθεί το «νέο» και το «όμορφο», τα βασικά χαρακτηριστικά που επιδιώκουμε να εγγράψουμε πάνω στο σώμα μας, ως τον απόλυτο τρόπο του να είναι κανείς υγιής, επιτυχημένος και ηθικά σωστός (ό.π.). Όλα αυτά τα επιθυμητά, προσδοκώμενα κι επιδιωκόμενα χαρακτηριστικά δεν προβάλλονται ως απλές αισθητικές επιλογές αλλά ως επιβολή λειτουργικών ιδιοτήτων του υποκειμένου που είναι ικανό και άξιο να επιβιώσει.
Μέσα σε αυτό το σύστημα η λειτουργική ομορφιά υποτίθεται ότι περιέχει την ιδέα ενός ολοκληρωμένου σώματος. Η ασχήμια ή μη κανονικότητα δίνουν άλλο νόημα, συνεπώς πρέπει να αποκλειστούν.
Η αγωνιώδης πλέον ενασχόληση με το «όμορφο» σώμα δεν περιορίζεται σε αισθητικού τύπου αναζητήσεις παρά αποκτά επεκτατικές διαστάσεις και ανάγεται σε κύριο ενδεικτικό στοιχείο καταρχήν της προσαρμοστικής ιδιότητας του σώματος και τελικά της διαχειριστικής ικανότητας του κατόχου του. Το σώμα αποτελεί φορέα της συμβολικής αξίας ενός ανθρώπου, λειτουργεί ως πηγή συμβολικού κεφαλαίου, το οποίο κεφάλαιο δεν περιέχει τις δυνατότητες του σώματος (το τι δηλαδή το σώμα είναι ικανό να κάνει), παρά την εμφάνιση του σώματος (δηλαδή πώς το σώμα φαίνεται) (Gill, Henwood and McLean, 2005: 40). Το σώμα που δεν διαθέτει τις συγκεκριμένες ιδιότητες του «νέου» και «όμορφου» ή, τουλάχιστον, δεν προσπαθεί σκληρά για να τις αποκτήσει, δεν μπορεί να ενταχθεί επιτυχημένα στα λειτουργικά πλαίσια μιας κοινωνικής πραγματικότητας που ανάγει σε κυρίαρχο λόγο την επιφάνεια του σώματος.

Το κείμενο έγραψε η Βάσια Μπακάκου.

Βιβλιογραφία

Bordo, Susan. 1993. Unbearable Weight. Berkeley, Los Angeles, London: University of California Press.
Gill Rosalind, Henwood Karen and McLean Carl. 2005. "Body Projects and the Regulation of Normative Masculinity". Body and Society. 11(1):37-62.
Van Wolputte, Steven. 2004. "Hang On To Your Self: Of Bodies, Embodiment and Selves". Annual Review of Anthropology 33: 251-269.

Ελένη του Ευριπίδη